cao quang truong| cao truong| tu van xay dung| thiet ke xay dung nha o

CA DAO - TỤC NGỮ DỰ BÁO THỜI TIẾT,KHÍ HẬU

PHỤC VỤ DẠY VÀ HỌC MÔN ĐỊA LÝ

Theo tinh thần nghị quyết 40/2000/QH 10 ngày 9/12/2000 của Quốc hội khoá X về đổi mới chương trình giáo dục phổ thông đã khẳng định “Việc đổi mới chương trình giáo dục phổ thông phải quán triệt mục tiêu, yêu cầu nội dung, phương pháp giáo dục của các cấp học, bậc học qui định trong luật giáo dục, khắc phục những mặt hạn chế của chương trình SGK tăng cường tính thực tiễn, kỹ năng thực hành, năng lực tự học của học sinh...”(Trích theo những vấn đề chung về đổi mới giáo dục phổ thông)

Nhằm thực hiện nguyên lí “Học đi đôi với hành, nhà trường gắn liền với xã hội” trong việc giảng dạy địa lý, việc gắn lí thuyết ở nhà trường với thực tế cuộc sống là hết sức cần thiết. Xuất phát từ thực tiễn giảng dạy địa lí của giáo viên và việc học địa lí của học sinh, tôi đã sưu tầm một số câu ca dao- tục ngữ từ một số sách báo như: “Ca dao- tục ngữ với hoạt động sản xuất nông nghiệp” NXB Đà Nẵng, 1999 của Hà Huy Đáp, từ các sân chơi truyền hình “Ai là triệu phú”, “Rung chuông vàng”, “Đường lên đỉnh Olimpia” sau đó vận dụng kiến thức địa lý, quan sát những sự vật hiện tượng xảy ra xung quanh mình và tham khảo để giải thích chúng góp phần tích cực cho việc dạy- học bộ môn địa lý hiện nay.

Trong quá trình lao động sản xuất, con người đã có những hiểu biết tối thiểu về qui luật của tự nhiên. Thời xưa, tuy chưa có cơ sở khoa học nhưng bằng những kinh nghiệm qua thực tế, tổ tiên chúng ta đã nắm được những chừng mực nhất định của qui luật tự nhiên. Những kinh nghiệm ấy thông qua tập thể, được đúc kết thành những câu xuôi tai hoặc vần vè đọc trong dân gian, được truyền miệng cho nhau. Đó là những câu ca dao tục ngữ nói về thời thiết khí hậu, chăn nuôi, cày cấy, các quan hệ giữa con người với tự nhiên...Tục ngữ ca dao có 2 vế : vế đầu là nguyên nhân, vế sau là kết quả.

Một số ví dụ minh họa :

* Dự báo thời tiết mối quan hệ giữa thực vật và thời tiết

Rễ Si(Sanh) mọc trắng, điềm nắng đã đến,

Rễ Si(Sanh) ra trắng chẳng nắng được đâu.

* Giải thích: Mỗi khi thời tiết thay đổi thì một số loại thực vật như cây Si(Sanh) rất nhạy cảm với thời tiết nên các hoạt động sinh lý của nó biến đổi. Si là loại cây to, lá nhỏ, rậm cành, có nhiều rễ phụ xuống, thường mọc ở bờ nước nên rất nhạy cảm với độ ẩm không khí, khi độ ẩm không khí tăng lên rễ Si sinh ra trắng xoá vì hút nhiếu nước. Như vậy thời tiết rất dễ mưa nên nhân dân ta có cách dựa vào đó để dự báo thời tiết.

Chúng ta biết rằng tre thường trỗ măng vào mùa hè, vào cuối mùa hè nước ta thường xuất hiện những cơn bão sớm, những thời kỳ đó đầu măng phải biết dựa vào tre mới tránh được sự ngã gãy nên ông cha ta mới có câu:

“Đầu măng ngã gục vào hè

Nương nhờ vào mẹ kẻo e bão về “

* Dự báo thời tiết dựa vào mối quan hệ giữa động vật với thời tiết.

Ví dụ :        

Kiến đen tha trứng lên cao,

Thế nào cũng có mưa rào rất to.

Kiến bò từ dưới lên cao

Mang theo cơm gạo gây nên mưa rào.

Đường đi kiến đắp thành bờ,

chẳng mưa thì gió còn ngờ vực chi.

Kiến cánh vỡ tổ bay ra,

Bão táp mưa sa tới gần

* Giải thích:

Kiến là loại côn trùng sợ nước sống ở dưới đất, trên các cành cây, trong các khe đá, cửa tường nên độ ẩm không khí thay đổi ắt trời sẽ mưa, kiến phải di cư để lánh nạn, đặc biệt là kiến đen, kiến lửa, kiến mối. Nên mỗi khi trời sắp mưa ta thường thấy kiến đen tha trứng, tha mồi chạy từ thấp lên cao hay trời sắp mưa kiến cánh vỡ tổ bay ra khắp nơi. Qua đó ông cha ta có thể dự đoán thời tiết sắp xảy ra.

Chuồn chuồn bay thấp thì mưa

Bay cao thì nắng bay vừa trời râm.

Các loài côn trùng có cánh dễ dàng cảm nhận khi độ ẩm không khí thay đổi, nhất là loài chuồn chuồn. Chuồn chuồn là loài côn trùng có cánh mỏng manh, nếu có độ ẩm cao thì không thể bay cao được, nếu độ ẩm không khí thấp thì bay lên rất cao

+ Kiến đắp thành thì bão

Kiến ẵm con chạy vào thì mưa.

+ Qụa tắm thì ráo, Sáo tắm thì mưa.

+ Gió heo may chuồn chuồn bay thì bão

+ Cóc nghiến răng trời đang nắng thì mưa.

+ Êch kêu om om, ao chôm đầy nước.

* Giải thích : Sáo và Qụa là hai loài chim, Qụa hay tắm những lúc no mồi còn Sáo thì ít khi tắm, chỉ những lúc nhiệt độ và độ ẩm tăng cao, thời tiết nóng bức đột ngột Sáo nhảy xuống nước tắm làm mát cơ thể. Những lúc đó trời rất dễ mưa nên có câu :

“Qụa tắm thì ráo, Sáo tắm thì mưa “

Đối với loài ếch nhái là những loài lưỡng cư, loài cóc có bộ da rất nhạy cảm với độ ẩm không khí, những lúc trời nắng ấm các loài này thường nấp nơi mát mẻ để tránh nắng, khi độ ẩm tăng lên trời chuẩn bị mưa, chúng nhảy ra ngoài kèm theo những tiếng kêu gọi bầy, bắt mồi và đây cũng là thời kỳ sinh sẩn của chúng ... khi cóc nghiến răng, ếch nhái kêu thì nhất định trời sẽ có mưa nên mới có câu : “Cóc nghiến răng trời đang nắng thì mưa”. “Ếch kêu om om, ao chôm đầy nước”

* Dự báo thời tiết dựa vào việc quan sát bầu trời.

Ví dụ : Dự báo bão

+ Bạn chài thợ lái bảo nhau

mống đông chớp lạch quay mau về nhà.

+Rán mỡ gà có nhà thì giữ.

Hay: Đông rắc tía tía màu hồng

Gọi con thủ thỉ bảo chồng nhỏ to

Nhà em tìm kiếm cây to

Chống nhà tránh bão đỡ lo sau này.

*Cơ sở khoa học:

Rán mỡ gà, đông bắc tía tía hồng hồng....

Rán mỡ gà là những đám mây màu hồng giống như mỡ gà, khi đám mây này xuất hiện trên đỉnh đầu thì có bão. Màu sắc của những đám mây mỡ gà giống như những áng mây hồng xuất hiện ở chân trời vào sáng sớm hay hoàng hôn. Khi bão tới gần, không khí ở trong bão xáo động mạnh làm gia tăng những hạt hơi nước nhỏ trong không khí. Ánh sáng mặt trời chiếu qua lớp không khí này sẽ bị tán xạ mạnh hơn, khiến các tia sáng có bước sóng ngắn tán xạ ra hết xung quanh chỉ còn lại ánh sáng màu hồng chiếu xuống cho ta nhìn thấy

+ Cha chết không lo bằng đỏ lò tây bắc.

+ Giông bể Đông bắt nồi rang thóc

   Giông bể tây đổ thóc ra phơi.

+ Mây kéo xuống bể thì nắng chang chang

   Mây kéo lên ngàn thì mưa như trút.

+ Chớp đằng đông nước đồng tràn ngập

   Chớp đằng tây mua dây mà tát.

+ Mống dài trời lụt, mống cụt trời mưa.

+ Trăng quần thì hạn, trăng tán thì mưa.

* Dự báo thời tiết dựa vào việc quan sát mặt trăng, mặt trời.

Ví dụ :

Mặt trăng má đỏ

Trời đã sắp mưa.

* Cơ sở khoa học:

Ánh sáng Mặt Trời là dãy ánh sáng quang phổ gồm 7 màu. Mặt Trăng không phát ánh sáng mà phản chiếu ánh sáng Mặt Trời. Nếu không khí trong sạch tia xanh và tia tím sẽ bị khuếch tán nhiều hơn, bầu trời có màu xanh và lúc ta nhìn thấy đĩa mặt trăng hay mặt trời có màu vàng. Trong trường hợp bầu trời có nhiều nước, nhiều bụi, từ đó nhìn từ dưới đất nhìn lên bầu trời ta thấy Mặt Trăng hay Mặt Trời có màu đỏ (Trăng má đỏ) bởi vì tia bức xạ bị khuếch tán nhiều hơn cả. Như vậy khi thấy Mặt Trăng màu đỏ chứng tỏ không khí ẩm ướt và vẫn đục, tình trạng thường thấy khi thời tiết chuyển xấu nên “Trăng má đỏ” trời đã sắp mưa.

+ Trên trời có vẩy tê tê

Là mưa sắp sửa kéo về nay mai

+ Trời oi đen sẫm sấm sét tới nơi

* Dự báo thời tiết thông qua các qui luật thời tiết địa phương.

Mưa tháng 7, gãy cành Trám

Nắng tháng 8, rám trái bưởi

* Giải thích :

Tháng 7 tức là tháng 8 dương lịch là thời kì hoạt động của áp thấp hội tụ nhiệt đới, khi các nhiễu động này hoạt động thì thành mưa to gió lớn nên “Mưa tháng 7 gãy cành Trám”. Sang tháng 8 (tức tháng 9 dương lịch) thời kì này cường độ bức xạ Mặt Trời tuy đã yếu và đã bắt đầu các đợt gió mùa đông bắc sớm, nhưng cũng có những ngày nắng nóng khác thường phía tây chi phối nên “tháng 8 nắng rám trái bưởi”

+ Lúa chiêm lấp ló đầu bờ

Hễ nghe tiếng sấm phất cờ mà lên.

+ Mồng chín tháng chín có mưa

Anh em ta sắm sửa cày bừa làm ăn.

+ Ba ngày gió nam mùa màng mất trắng

+ Chiều chiều mây phủ Sơn Trà

Sóng xô Cửa Đại trời đà chuyển mưa.

* Dự báo thời tiết thông qua qui luật của thời tiết

+ Lập thu mới cấy lúa mùa

Khác nào hương khói lên chùa cầu con.

+ Cày ruộng tháng năm xem trăng rằm tháng tám .

+ Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng,

Ngày tháng mười chưa cười đã tối.

* Giải thích :

Câu tục ngữ phản ánh thời gian chiếu sáng trong hai mùa, mùa hè được chiếu sáng nhiều hơn mùa đông (mùa hè ngày dài, mùa đông ngày ngắn). Hiện tượng này là hệ quả sự chuyển động của Trái Đất quanh Mặt Trời. Quĩ đạo chuyển động của trái đất quanh mặt trời là hình e líp gần tròn, trong quá trình chuyển động trục của trái đất luôn giữ một độ nghiêng không đổi và hướng về một phía.

Vào giữa mùa hạ (22/6) trái đất đến gần mút của quĩ đạo, lúc này nửa cầu Bắc ngã về phía mặt trời, thời gian chiếu sáng nhiều hơn thời gian khuất trong bóng tối nên thời kì này nửa cầu Bắc có ngày dài đêm ngắn “đêm tháng năm chưa nằm đã sáng” ( tháng 5 âm lịch tương đương với tháng 6 dương lịch). Vào giữa mùa đông (22/12) nửa cầu Nam ngã về phía mặt trời nhiều hơn nên nửa cầu Bắc thời gian được chiếu sáng ít hơn thời gian khuất trong bóng tối, có đêm dài hơn ngày “ngày tháng mười chưa cười đã tối” (tháng mười đây là tháng âm lịch)

Ngày nay, việc dự báo thời tiết chính xác hơn nhờ khoa học kỹ thuật phát triển như: các trạm vệ tinh, các trạm quan trắc mặt đất, trạm ra đa, máy thám không, các mô hình dự báo số trị… và sự hiểu biết của con người ngày càng nhiều về thiên nhiên, về thế giới xung quanh. Tuy nhiên, ngay khi chưa có khoa học khí tượng, cha ông ta đã biết dựa vào quá trình quan sát thời tiết, sự vật và rút ra những quy luật ngắn gọn, kinh nghiệm trong sản xuất và khi đi biển. Dự báo những hiện tượng tự nhiên như: nắng, mưa, gió rét, bão lụt… có ảnh hưởng đến mùa màng, thời vụ, sức khỏe, sinh hoạt… được rút ra những kinh nghiệm dân gian trong dự báo thời tiết như sau:

1. Mặt trời, mặt trăng

- Ráng mỡ gà, ai có nhà lo chống.

- Ráng mỡ gà thì gió, ráng mỡ chó thì mưa.

- Ráng vàng thì nắng, ráng trắng thì mưa.

- Mặt trăng ra đỏ, trời sắp có mưa.

- Trăng quầng thì hạn, trăng tán thì mưa.

2. Mây, mưa, sấm, nhiệt độ

- Sáng mưa mòi, trưa nắng lòi mắt ra.

- Mây xanh thì nắng, mây trắng thì mưa.

- Rét tháng tư, nắng dư tháng tám.

- Sấm đến tháng chín, rét đến tháng tư.

- Nào ai chài lưới ra khơi/Thấy mây đỏ ngọn thì bơi thuyền vào.

- Thâm đông, hồng tây, dựng may/Ai đi ở lại ba ngày hãy đi.

- Cơn đằng đông vừa trông vừa chạy/Cơn đằng nam vừa làm vừa chơi

- Đông nam có chớp chéo nhau/Thấp sát mặt biển hôm sau bão về.

3. Động, thực vật

- Chuồn chuồn bay thấp thì mưa/Bay cao thì nắng,bay vừa thì râm

- Cua bò lên cao thế nào cũng lụt.

- Cỏ gà mọc hoang, cả làng có nước.

- Rễ si ra trắng, chả nắng được đâu.

- Chớp đông nhay nháy, gà gáy thì mưa.

- Quạ tắm thì ráo, sáo tắm thì mưa.

- Kiến đắp thành thì bão/kiến ẵm con chạy ráo thì mưa.